Στο προηγούμενο σημείωμα επισκοπήσαμε -με μία περισσότερο «πλατωνική» αντίληψη- το παράδειγμα του εθιμικού δικαίου της Βοβουσιώτικης παράδοσης. Στο παρόν θα θέσουμε το ερώτημα πώς συμβάλλει ο υλικός κόσμος στη διαμόρφωση των καλλιτεχνικών αντικειμένων. Η υφή του κάθε πολιτιστικού αντικειμένου μορφοποιείται ως ανάγλυφο στην επιφάνεια του συσχετισμού των κοινωνικών δυνάμεων. Οι κοινωνικές δυνάμεις διατέμνονται στα εξής στάδια: α) της εδαφικής μορφολογίας, β) των κλιματολογικών συνθηκών και γ) της ταξικής διάθρωσης του πολιτικού συστήματος που προκύπτει στην κάθε κοινωνία. Με βάση αυτή την αξίωση θα προσεγγίσουμε το παράδειγμα της Σερφιώτικης παράδοσης.

Η Σέριφος, ένα ορεινό και πετρώδες νησί, ανήκει στην αττικοκυκλαδίτικη μάζα και περιφερειακά της σχηματίζονται θαλάσσιοι, φιδωτοί κόλποι. Πρόκειται για ένα πλούσιο μεταλλοφόρο νησί που στα σχιστολιθικά πετρώματά του διαφαίνονται οι αμυχές της λυσσαλέας εξόρυξης των μεταλλείων που ξεκίνησε τα αρχαία χρόνια και έπαυσε στα μέσα του 20^ου αι. Σύμφωνα με αρχαιολογικά τεκμήρια η Σέριφος χρονολογείται από τους πρωτοκυκλαδικούς χρόνους (3^η χιλιετία π.Χ.) και συνεχίζει την πορεία της στην αρχαϊκή, κλασική, ελληνιστική και ρωμαϊκή περίοδο. Για να αποδειχθούν και να επαληθευτούν τα ιστορικά και τα χρονολογικά δείγματα, ειδικά των αρχαίων χρόνων, συνέβαλαν ως φυσικό μέτρο τα μεταλλεία και οι στοές στα οποία μπορεί κανείς διακριτά να εντοπίσει το αποτύπωμα της ανθρώπινης εργασίας ανά τους αιώνες. Τα μεταλλεία αποτελούν ένα φυσικό στοιχείο που διαδραματίζει σημαίνοντα ρόλο στην ιστορική καταγραφή αλλά και στην εξέλιξη της κοινωνικής ζωής των Σερφιωτών.

Ως ένα από τα πιο σημαντικό γεγονότα στην ιστορική φάση των μεταλλείων κατατάσσεται η απεργία των μεταλλωρύχων εργατών ενάντια στη διοίκηση της εκμεταλλευτικής εταιρίας των Γερμανών τυχοδιωκτών, Αιμίλιου και Γεωργίου Γρόμαν, με βασικό αίτημα την καθιέρωση του οκταώρου. Οι συνθήκες εργασίας που επικρατούσαν στα μεταλλεία υπερέβαιναν τα όρια της βαρβαρότητας. Το ωράριο εργασίας όριζε την επιτέλεση της εργασίας από την ανατολή έως τη δύση του ηλίου με πενιχρή αντιμισθία. Οι εργάτες καταπλακώνονταν μέσα στις στοές εξαιτίας είτε της καταβαράθρωσης των υποστυλωμάτων είτε των κατολισθήσεων, ενώ σε άλλες περιπτώσεις οι μεταλλωρύχοι εγκλωβίζονταν και εγκαταλείπονταν. Στην αισχρότητα προστίθενται μια αχρεία επιστασία η οποία επιστράτευε την τακτική του ψυχολογικού εξαναγκασμού και του εκφοβισμού ως μέσω καταστολής ενάντια σε επικείμενο ξεσηκωμό. Δεν άργησε, όμως, η αντίδραση των εργατών οι οποίοι στις 21 Αυγούστου του 1916 έπαυσαν κάθε εργασία και συγκεντρώθηκαν στην περιοχή στο Μέγα Λιβάδι. Η Διοίκηση έδωσε προθεσμία 5 λεπτών να καταλυθεί η απεργία και πριν εκπνεύσει ερρίφθησαν εναντίον των εργατών οι πρώτες σφαίρες. Τέσσερις νέοι μεταλλωρύχοι έπεσαν νεκροί και λίγες μέρες αργότερα κατέληξαν άλλοι δύο. Καινούργιοι τώρα ήρωες και νέοι τώρα αγώνες συνυφαίνονται στον αργαλειό της λαϊκής δημιουργίας. Έτσι, το νησί φοράει άλλο μανδύα και κάτω από αυτόν βρίσκει προστασία το ακάλυπτο σώμα της λαϊκής μάζας.

Όλες αυτές οι μεταβολές, οι συσχετισμοί των κοινωνικών δυνάμεων και η ταξική διαπάλη επηρέασαν τον αντικατοπτρισμό της κάθε γενιάς στα αντικείμενα της τέχνης. Πολλά λαϊκά τραγούδια θεματολογικά αφιερώνονται σε αρχαίους μύθους, στην εποποιία λαϊκών ηρώων, σε σατιρισμούς κατά της εξουσίας, κ.α. Λόγω μετεγκαταστάσεων στο νησί από διάφορες περιοχές, πολλές μουσικές σφηνώθηκαν στα σουραύλια, στα λαούτα και στα δοξάρια των ντόπιων οργανοπαιχτών και προσέδωσαν στο χαρακτήρα της Σερφιώτικης λαϊκότητας μια οικουμενική διάσταση. Το ιστορικό γεγονός της απεργίας αίρεται επάνω από τις στιχομυθίες πολλών τραγουδιών και στην περίοδο της δικτατορίας, κατά μαρτυρία των γηγενών, οι μουσικοί μετέτρεπαν τους παραδοσιακούς στίχους σε στίχους με έμμεσα, υπαινικτικά πολιτικά μηνύματα.

Ίσως τώρα στην κρίση του αναγνώστη θεωρηθεί ότι παραθέσαμε αρκετές λεπτομερείς αναφορές που παρεκτρέπουν το κείμενο από το βασικό του ερώτημα: την επίδραση του υλικού κόσμου στη διαμόρφωση του λαϊκού πολιτισμού. Όμως, οι ποικίλες παραθέσεις επιδιώχθηκαν με σκοπό αναδείξουμε την πλούσια ιστορία της Σερίφου και να καταδείξουμε την πορεία του νησιού το οποίο ακολουθεί νωχελικά, σχεδόν υποτακτικά, τις εξελίξεις που διαμορφώνει ένα σύμπλεγμα οικονομικής και πολιτικής δραστηριότητας σήμερα. Έτσι, θα εστιάσουμε στις οργανωτικές ελλείψεις που προκύπτουν από την ανεπάρκεια της πολιτείας και συνεπάγονται με υπονόμευση σημαντικών κεφαλαίων της λαϊκής ιστορίας, με αδρανοποίηση της εντόπιας καλλιτεχνικής δημιουργίας, με στοχευμένη χειραγώγηση της τοπικής ανάπτυξης μόνον προς όφελος των ιδιωτών, κ.α. Αντιστοιχώντας τα παραπάνω πολιτισμικά στοιχεία της σερφιώτικης παράδοσης με τον τρόπο που αξιοποιούνται στην παρούσα κατάσταση του νησιού, θα ξεκινήσουμε αντίστροφα από την περίπτωση του Μεγάλου Λιβαδιού.

Στο Μεγάλο Λιβάδι, σε έναν χώρο μαρτυρίου, όπου κάθε πέτρωμα αποτελεί πολύτιμο λίθο των ταξικών αγώνων υπάρχουν μόνο ερείπια που συναρμολογούν μια έσχατη εικόνα εγκατάλειψης. Ένα εκπληκτικό τοπίο που θα μπορούσε να μετατραπεί σε ένα φυσικό μουσείο υφίστανται τη φθορά, όπως φέρει η μοίρα τόσων και τόσων των μεταλλωρύχων. Οι στοές απροσπέλαστες και, έτσι, τίθεται αναγκαία η διάβασή τους με συνοδεία ειδικών. Χωρίς μέριμνα από την πολιτεία, οι ξεναγήσεις πραγματοποιούνται από αγαθές πρωτοβουλίες των ντόπιων είτε από κάποια ιδιωτική επιχείρηση που σπάνια πραγματοποιεί τις διαδρομές και με μεγάλο οικονομικό κόστος. Τέλος, βρίσκεται η Έκθεση Πετρωμάτων και Μεταλλευτικών Εργαλείων η οποία δεν ανταποκρίνεται επ΄ ουδενί στο πρότυπο ενός λειτουργικού μουσείου, ούτε καν στις βασικές αρχές ενός μουσείου ως μίας συλλογής με στόχο την επιστημονική μελέτη και έκθεση αυτής. Η μοναδική επεξηγητική περιγραφή βρίσκεται εντυπωμένη σε μία γυάλινη διαχωριστική επιφάνεια και καταγράφει ολόκληρο απεργιακό γεγονός μετριοπαθώς ως δυσανασχέτηση. Από την άλλη μεριά, το άλλοτε Διοικητήριο δεσπόζει ως φάντασμα και καταρρέει χωρίς καμία ένδειξη της ταυτότητάς του. Μοναδικό τεκμήριο της ιστορικότητας αποτελεί η προτομή συνδικαλιστή ανάμεσα σε σταθμευμένα Ι.Χ και τα ερείπια των –τότε- μεταλλευτικών εγκαταστάσεων που συμπληρώνουν την εικόνα μιας βίαιης εγκατάλειψης. Υπάρχουν άλλα δύο μουσεία στο νησί: το Αρχαιολογικό και το Λαογραφικό.

Δεν θα επεκταθούμε, όμως, περαιτέρω σε κριτικές αναλύσεις σχετικά με τη σύνθεση του πλαισίου που πρέπει να συγκροτείται ένα μουσείο ούτε θα προχωρήσουμε σε αντιστοιχήσεις με τα υπάρχοντα μουσεία της Σερίφου. Θα αναφέρουμε μόνον, ότι το Αρχαιολογικό μουσείο στεγάζεται σε έναν πολύ μικρό χώρο με ελάχιστα εκθέματα και αυτό συμβαίνει για δύο σοβαρούς λόγους. Πρώτον, οι ανασκαφικές εργασίες βρίσκονται σε πολύ πρώιμο στάδιο. Δεύτερον, αρχαιολογικά ευρήματα υφαρπάχθηκαν είτε παράνομα από τυχοδιώκτες επισκέπτες την περίοδο τις οικονομικής εξαθλίωσης του νησιού, είτε καθώς συλλέγονταν από τους επιστάτες κατά την διάρκεια των εξορύξεων των μεταλλείων και παραδίδονταν στη διοίκηση.

Τώρα δικαιολογείται σιγά-σιγά γιατί χαρακτηρίσαμε την άλλοτε επαναστατική νήσο "έρμαιο" οικονομικών και πολιτικών συγκυριών. Λίγοι κάτοικοι και συλλογικότητες προσπαθούν με ελάχιστα μέσα να διατηρήσουν ζωντανά και επίκαιρα τα στοιχεία της σερφιώτικης ιστορίας δίχως υποστήριξη από την πολιτεία. Ένα νησί με ιστορία-υπόδειγμα στους ταξικούς αγώνες, παραδίδεται ανελέητα σε συμφέροντα κέρδους των προνομιούχων ομάδων. Εκχωρεί βασικές ανάγκες στις επιθυμητικές τάσεις των ιδιωτών που πολλές φορές λειτουργούν όχι προς όφελος του κοινωνικού συνόλου, αλλά σύμφωνα με την επένδυση του πλεονάσματος του κεφαλαίου τους ως ιδίων ωφέλεια (και όχι μόνο) από την υποτιθέμενη προσφορά τους στο σύνολο. Τα ερωτήματα που μπαίνουν είναι τα εξής: ποιά ήταν τα γεγονότα πολιτιστικού ενδιαφέροντος, και ειδικότερα λαογραφικού, στη Σέριφο το καλοκαίρι του 2017; Πώς αξιοποιήθηκε η επέτειος των 100 χρόνων από την απεργία του 1916; Ποιές διαστάσεις πήρε σε όλο το εργατικό-λαϊκό κίνημα; Εμείς πρέπει να αναλογιστούμε ποιος θα υπερασπιστεί τον λαϊκό πολιτισμό εάν όχι ο λαός. Μήπως οι επιχειρηματίες που ποσοστιαία αποτελούν ξένο σώμα του νησιού;

Στο παράδειγμα της Σερίφου αντιμετωπίζουμε το πρόβλημα του ποιος υπερασπίζεται τον λαϊκό πολιτισμό και πού καταλήγει όταν το κοινωνικό στρώμα που πηγάζει τηρεί αιδήμονα σιγή. Ακόμη εξετάζεται το ποιες είναι οι υποχρεώσεις της πολιτείας και αν δεν της επιτελεί, ποιος τελικά ο ρόλος αυτού του πολιτικού οικοδομήματος απέναντι στη λαϊκή έκφραση. Η Σέριφος είναι ένα μαγικό νησί με ζωντανή ιστορία που ο κάθε κάτοικος διηγείται ψιθυριστά την αλήθεια στο αυτί του κάθε περαστικού. Αυτή η αλήθεια είναι ο νέος λαϊκός πολιτισμός, μα είναι διωγμένος στις στοές. Τον ψίθυρο αυτών των ανθρώπων πρέπει να τον κάνουμε τραγούδι. Μέσα από αυτή τη διαδικασία παράδοσης διαπλάθεται ο σύγχρονος λαϊκός πολιτισμός.

Ο αρχαίος μύθος αναφέρει τον «γοργονοφόνο» Περσέα να προτάσσει το κεφάλι της Μέδουσας ενώπιον του βασιλιά της Σερίφου, Πολυδέκτη και να τον απολιθώνει. Τρεις χιλιάδες χρόνια μετά η αρά διαρκεί και τώρα απολιθώνει συνειδήσεις.

-Του Γεώργιου Μαγιάκη

Στέλεχος του Χορευτικού Τμήματος

Πολιτιστικού Οργανισμού Δήμου Πατρέων