Αν και έχουμε ένα μικρό δείγμα βάσει της κριτικής δύο μόνο παραδειγμάτων λαϊκής δημιουργίας, ωστόσο μπορούμε να εκθέσουμε μια σειρά συμπερασμάτων που δικαιολογούν συγκεκριμένες τοποθετήσεις και προβληματισμούς για τη μετεξέλιξη του λαϊκού μας πολιτισμού. Να υπενθυμίσουμε ότι οι δύο περιπτώσεις που τέθηκαν σε κριτική ανάλυση ήταν τα εθιμοτυπικά και ιστορικά αντικείμενα του λαϊκού πολιτισμού της Βοβούσας Ζαγορίου και της Σερίφου. Ανάμεσα στις δύο αυτές περιοχές υπάρχει χάσμα σχετικά με τα πολιτισμικά τους χαρακτηριστικά, αλλά όπως είπαμε, δεν θα επιδοθούμε στην αποκωδικοποίηση των τυπικών αντικειμένων ως καθρεφτισμάτων των προγενέστερων κοινωνιών. Εδώ, θα εξετάσουμε α) την ίδια την ουσία τους η οποία παραδίδεται, β) πώς επηρεάζεται και γ) από ποια οπτική πρέπει να την αντιμετωπίζει κανείς σήμερα. Ίσως έτσι, βρούμε την απάντηση στο ερώτημα, γιατί σήμερα το αντικείμενο της λαϊκής τέχνης όζει ελλυχνίου.

Ανακεφαλαιώνοντας τα όσα αναλύσαμε στα προηγούμενα σημειώματα, αναφέρουμε ότι στην περίπτωση της Βοβουσιώτικης παράδοσης συναντάμε μια αυθόρμητη οργάνωση του εθιμοτυπικού τελετουργικού που προκύπτει μέσα από μία αμοιβαία συμφωνία. Μια συμφωνία η οποία υπογράφεται στο παρόν, ανάμεσα στην ηθική του παρελθόντος και στα νέα ιδανικά του μέλλοντος, αυθόρμητα, ανεπιτήδευτα, ελεύθερα, ζωντανά. Στην περίπτωση της Σερίφου, αναγνωρίζουμε μια μεγάλη ιστορία κοινωνικών αγώνων ανά τους αιώνες με λαμπρά αντικείμενα στην τέχνη που, όμως, προσκρούουν στην «γοργόνεια κεφαλή» της ατομικής λύσης και εμπορευματοποίησης, και σήμερα, ενώπιον αυτής, απολιθώνονται. Οι ποιότητες αυτών των δύο πολιτιστικών οντοτήτων (αλλά και γενικά, του συνόλου της λαϊκής τέχνης) ταυτίζονται σε μεγαλύτερο βαθμό, διότι αυτά που μεταφράζονται σε παραδοσιακή τέχνη είναι τα βιώματα των ασθενέστερων οικονομικών στρωμάτων. Η διαφορά των δύο συγκεκριμένων περιπτώσεων έγκειται στο γεγονός ότι στην απομονωμένη κοινότητα της Βοβούσας οι ταξικές ανισότητες ήταν ασήμαντες, καθώς κατά πλειοψηφία οι κάτοικοι ασκούσαν την ίδια δουλειά, την επίπονη εργασία της υλοτομίας. Από την άλλη, η Σέριφος πέρασε ταχύτατα στις εκμεταλλευτικές σχέσεις λόγω των μεταλλείων, και σε συνδυασμό πλέον, με τον πληθυσμιακό τριπλασιασμό της λόγω αύξησης του τουρισμού, ορίζεται από διάφορα επιμέρους χαρακτηριστικά που προσδίδει η εμπορευματική δραστηριότητα.

Ποιά είναι, όμως, εντέλει η ουσία της τέχνης που μεταφέρεται με τη διαδικασία της παράδοσης και που παράγεται από τον ίδιο το λαό, ο οποίος αποκτά και διαφορετικά χαρακτηριστικά ανάλογα με τις ιστορικές συνθήκες και μεταβολές; Είναι ο μετασχηματισμός του καθημερινού βιώματος, των αναζητήσεων και της ανάγκης για βαθύτερη έκφραση σε μια ιδέα μέσα στην οποία επεξεργάζεται και αποκρυσταλλώνεται μία κοινή αλήθεια. Είναι η επικοινωνία αυτής με το υπόλοιπο κοινωνικό σύνολο.. Αυτή η ουσία ανακύπτει από τον τρόπο ζωής των ανθρώπων όπως αυτός καθορίζεται από την αξία της εργασίας τους, από το επίπεδο της μόρφωσής τους και από την ηθική του. Η αλήθεια, η οποία αποκρυσταλλώνεται και διαπερνά την ελληνική παράδοση, περιλαμβάνει την κοινωνική και ηθική αποκατάσταση του ανθρώπου. Θα λέγαμε, δηλαδή, ότι αποτελεί μια αχτίδα φωτός που φτάνει στο στρώμα ενός πυκνοσκότεινου δάσους. Με αυτόν τον τρόπο, προσδιορίζουμε γενικά το περιεχόμενο της Τέχνης.

Για να μην επικεντρωθούμε μόνον στον ιδεατό χαρακτήρα προαιώνιων συμβολισμών, πρέπει να υπεισέλθουμε σε πιο επιστημονικά χαρακτηριστικά της λαϊκής τέχνης. Συμπεραίνουμε, λοιπόν, ότι με τον τρόπο που η ανθρώπινη ιστορία εξελίσσεται, αναλόγως εξελίσσεται και ο λαϊκός πολιτισμός. Επομένως, προκειμένου να εξετάσουμε το χαρακτήρα του λαϊκού πολιτισμού, πρέπει πρώτα να εξετάσουμε την ανθρώπινη ιστορία. Τα χαρακτηριστικά των στρωμάτων που έπαιζαν καταλυτικό ρόλο στην τεχνολογική και κοινωνική πρόοδο αλλάζουν και μαζί με αυτά αλλάζουν τα αντικείμενα της τέχνης που παράγουν. Οπότε, ποιό ρόλο έχει η διαδικασία της παράδοσης στη σύγχρονη κοινωνία; Σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να επιδιώκει την απόλυτη ταύτιση με ηθικά υποδείγματα του παρελθόντος καθώς αυτό αποκαλείται προγονοπληξία. «Η ιδιαίτερη φυσιογνωμία ενός πολιτισμού απηχεί την ιδιαίτερη πνευματικότητα που διέπει τη μορφή ζωής που δημιούργησε υπό συγκεκριμένες συνθήκες μια ανθρωπινή κοινότητα». Η διαδικασία της παράδοσης, λοιπόν, καταγράφει στη γραμματεία της μνήμης τη λαϊκή ιστορία. Η κάθε γενιά πρέπει να διαχωρίσει τις ποιότητες της ουσίας που παραλαμβάνει σήμερα, στα βήματα εξέλιξης της ανθρωπότητας. Από την μία, τίθενται ποιότητες-πρότυπα συμπεριφορών αλληλέγγυας κοινωνίας που εκφύλισε ο σύγχρονος ατομικιστικός τρόπος ζωής, αλλά είναι ανάγκη η κοινωνία να επαναφέρει. Από την άλλη, τίθενται ποιότητες-απαρχαιωμένες/σκοταδιστικές αντιλήψεις που μερίδα του κόσμου υποπίπτει σε αυτές, αλλά πρέπει η πραγματικότητα της σύγχρονης γνώσης και επιστήμης να καταργήσει. Ανάμεσα σε αυτές τις αντιλήψεις συγκαταλέγονται δείγματα του λαϊκού πολιτισμού που λειτούργησαν και λειτουργούν αντιδραστικά διαιωνίζοντας προκαταλήψεις, διογκώνοντας την ταξική ανισότητα, διαβρώνοντας την κοινωνική συνοχή μέσω φυλετικών διακρίσεων. Γι’ αυτό είναι απαραίτητο οι ποιότητες της ουσίας που διαρκούν έως σήμερα να κριθούν αξιολογικά.

Σε αυτό που πρέπει παρόλα αυτά να συμφωνήσουμε καθολικά, είναι ότι ο άνθρωπος, εντός μιας δημιουργικής σχέσης με τον κόσμο, αναπτύσσει λόγο και έργο υπό τους όρους συνθηκών του περιβάλλοντός του. Για παράδειγμα, ένα μεγάλο συστατικό που καθορίζει τις συνθήκες της πνευματικής ανάπτυξης του σύγχρονου κόσμου είναι αδιαμφισβήτητα η εκρηκτική άνοδος της τεχνολογίας και κατ’ επέκταση της επικοινωνίας. Στη σημερινή εποχή με την ανεπτυγμένη επιστημονική γνώση και τεχνολογία η ουσία του λαϊκού πολιτισμού αποκτά ολοένα και περισσότερα χαρακτηριστικά οικουμενικότητας. Ορισμένοι διάκεινται αρνητικά μπροστά στο νέο αυτό φαινόμενο, αλλά σφάλλουν αν νομίζουν ότι ο λαϊκός πολιτισμός «αγγίζει» συγκεκριμένους λαούς. Στην εποχή που διανύουμε, η επικοινωνία διαθέτει περισσότερα εργαλεία έχοντας ως αποτέλεσμα την αυτοστιγμεί και απανταχού διάδοση των πληροφοριών. Πλέον, τα δεδομένα της καθημερινής ζωής από τα οποία αποστάζεται η ουσία της τέχνης παύουν να περιορίζονται στην απτή πραγματικότητα του υποκειμένου και διευρύνονται στα όρια όλου του κόσμου. Έτσι, και η συνείδησή μας διευρύνεται μέσω της κατανόησης μιας άλλης κοσμοθεώρησης ή ενός ξένου προς εμάς πολιτισμού. Το ερώτημα όμως, είναι ένα και παραμένει: πώς χειρίζεται ο λαός κάτω από το παρόν πολιτικό οικοδόμημα το οποίο εκκολάπτει ανισότητα-πολέμους-καταπίεση, τα εργαλεία αυτά στην τέχνη του;

Όταν λαϊκά στρώματα πέφτουν θύματα πολέμων και συγκρούσεων, πώς αφομοιώνεται αυτό στη σύγχρονη λαϊκή τέχνη; Πώς μπορεί, για παράδειγμα, να επηρεάσει ο πόλεμος στη Μέση Ανατολή τον ελληνικό λαϊκό πολιτισμό; Το γεγονός ότι υποδεχόμαστε τόσους πρόσφυγες και βιώνουμε πάλι τον πόνο του πολέμου, δεν αποτελεί μαγιά για νέα πνευματικά δημιουργήματα; Μέσα από τα καλλιτεχνικά έργα του παρελθόντος διαμεσολαβείται ο πνευματικός πλούτος της εκάστοτε εποχής. Μέσα σε αυτή τη σχέση πρέπει να αφομοιώσουμε στοιχεία που διαπλάθουν τη σύγχρονη πνευματικότητα της ελληνικής κοινότητας. Θέτω, λοιπόν, ως νέο στοιχείο της λαϊκότητας τη σχέση των προοδευτικών στοιχείων της πνευματικότητας μιας άλλης εποχής με την οικουμενικότητα της τεχνολογικής εποχής. Συνοπτικά θα λέγαμε, ότι η ουσία της λαϊκής τέχνης είναι το απόσταγμα από τα κλήματα ενός μεγαλύτερου αμπελώνα διαφορετικής ποικιλίας. Πρέπει να παραδεχτούμε, όμως, ότι ενώ έχουμε αναφερθεί στη μετάλλαξη του σύγχρονου τρόπου ζωής με το παράδειγμα της επικοινωνίας ως οικουμενικότητας και ανασταλτικού παράγοντα στη διαμόρφωση και παράδοσης του λαϊκού πολιτισμού, τα κυριότερα ζητήματα που αντιμετωπίζουν τα λαϊκά στρώματα δεν τίθενται ως κυρίαρχο θέμα στην πλειοψηφία των αντικείμενων που εδράζουν στην τέχνη τους. Γιατί συμβαίνει αυτό;

Πόλεμοι, φτώχια, κοινωνικός αποκλεισμός, εκμετάλλευση, φυλετικές διακρίσεις και άλλα οικουμενικά κοινωνικά φαινόμενα, δεν εμπεριέχονται ως κύρια ζητήματα στη θεματολογία της νέας λαϊκής παράδοσης, αλλά ούτε επίσης περιλαμβάνονται αξίες της κοινωνικής δικαιοσύνης, του αγαθού έρωτα, των λαϊκών κατακτήσεων και άλλες. Τα ζητήματα που καταγίνεται σήμερα η σύγχρονη λαϊκή τέχνη είναι ζητήματα που δεν θα έπρεπε να απασχολούν το λαϊκό άνθρωπο, καθώς προβάλλονται ζητήματα που προκύπτουν από τον τρόπο ζωής της κοινωνίας της αφθονίας, ζητήματα δευτερευούσης ποιότητας που αντιμετωπίζουν κάθε αξία ως καταναλωτικό αγαθό. H κοινοτοπία, η επίκληση του ενστίκτου μέσω της επιδραστικής τάσης του ρυθμού και της επαναληπτικότητας, η ευτελής τιμή «πώλησης» κ.α. αφαιρούν από τον ηθικό κώδικα της σύγχρονης λαϊκότητας κάθε έννοια λαϊκού. Δεν θα συνεχίσουμε όμως την ψηλάφηση αυτού του νέου είδους, αλλά θα εξετάσουμε τις αιτίες και τον τρόπο αντιμετώπισης δύο διαφορετικών πλευρών.

Η επαναστατικότητα του λαϊκού πολιτισμού έγκειται στο γεγονός ότι ελεύθερα προβάλλει τα ζητήματα της τάξης του. Ζητήματα που προβληματίζουν αναφορικά με την οικοδόμηση μια κοινωνίας αρχών και δικαίου, χωρίς εκμετάλλευση-χωρίς ανισότητες, και όχι ζητήματα εγωιστικά που συγκαλύπτουν τα προβλήματα του κοινωνικού κατεστημένου. Επομένως, ο ευτελισμός της σύγχρονης λαϊκότητας οφείλεται στον εξανδραποδισμό του λαού με σκοπό την αδρανοποίησης της δυναμικής του και τη στροφή του σε εκφάνσεις της κοινωνικής ζωής που δεν απειλούν τη συθέμελη διατάραξη του κοινωνικού γραναζιού. Άρα, μήπως εκχωρούμε τη διαχείριση του λαϊκού πολιτισμού στην αστική τάξη που με τη σειρά της εκφυλίζει το λαϊκό αίσθημα για να το καταστήσει ακίνδυνο; Μήπως έτσι διαταράσσεται η ουσία της λαϊκής τέχνης, έτσι όπως αρχικά την ορίσαμε; Τι θα παραδώσουμε εμείς; Στο επίκεντρο τώρα βρίσκονται συλλογικότητες αλλά και μονάδες που υπερασπίζονται την ουσία από δύο αντιμαχόμενα μέρη.

Η ουσία που παραλάβαμε και που θα παραδώσουμε δεν παραμένει αυτούσια. Οι προσπάθειες ορισμένων να αποκόψουν την ουσία από το σήμερα αποτελεί σοβαρό αδίκημα εις βάρος της λαϊκής ιστορίας και λειτουργεί ως δούρειος ίππος στον εκφυλισμό της λαϊκότητας που επιδιώκεται από την αστική τάξη. Το να αναζητάς μέσα στην κοινωνική αλλοτρίωση τις ρίζες με το κεφάλι στο χώμα, ομοιάζει στρουθοκαμηλισμός. Ο λαϊκός πολιτισμός όμως, διαμορφώνεται δίπλα στον άνθρωπο, δίπλα στις αξίες μαχόμενος για την αποκατάσταση του φυσικού νόμου που προασπίζει την ελευθέρια και την ισότητα. Αν θέλουμε να τηρούμε τις παραδόσεις, πρέπει να μετασχηματίσουμε την ουσία που παραλάβαμε με άξονα τις εμπνεύσεις του λαϊκού κινήματος. Είμαστε υπεύθυνοι γι’ αυτό που θα παραδώσουμε, όσο υπεύθυνοι είμαστε για τον αν θα χειραγωγηθούμε. Το δίλημμα είναι ένα: ή θα παραδώσουμε ή θα παραδοθούμε.

-Του Γεώργιου Μαγιάκη
Στέλεχος του Χορευτικού Τμήματος
Πολιτιστικού Οργανισμού Δήμου Πατρέων